از زمانیکه Massive Open Online Courses – به اختصار MOOCها – جایگاه خود را در آموزش پیدا کردند بحث ها و نظرات زیادی مطرح شد. دانشجوها، اساتید، کارشناسان حوزه آموزش، دانشگاهیان و … هر کدام نقطه نظراتی را مطرح کرده اند. اما برای بررسی دقیق تر MOOC ها بهتر است ابتدا نگاهی کوتاه به تاریخچه آموزش مجازی بیاندازیم تا درک کنیم چرا تعداد زیادی از دانشگاه هاه اقدام به ایجاد پلت فرم MOOC کردند و تعداد عمده ای از دانشجویان و دانش آموزان به استفاده از آن علاقه مند شده اند.

همواره رابطه نزدیکی بین پیشرفت تکنولوژی و روش های نوین ارائه محتوای آموزشی وجود داشته است. به اعتقاد متخصصان حوزه آموزش، آموزش از راه دور دارای سه نسل متفاوت است:

• آموزش های مکاتبه ای
• آموزش های چند رسانه ای
• آموزش های گروهی و تعاملی

انقلاب صنعتی و آغاز آموزش مجازی

اولین نسل از آموزش های مجازی بعد از انقلاب صنعتی در اروپا و ایالات متحده امریکا رشد نمایی داشت به ویژه به دلیل این که کارخانه ها نیاز به نیروی کار ماهر بیشتری داشتند و در کنار آن سرویس های پستی ارزان تر، سریع تر و قابل اطمینان تر شدند. به عنوان مثال در قرن نوزدهم دانشجویان لهستانی توانستند در دوره های مکاتبه ای دانشگاه های معتبری مانند مدرسه اقتصاد لندن که از اولین ارائه دهندگان آموزش از راه دور در بریتانیا بود، شرکت کنند. ولی با همه مزایا،آموزش مکاتبه ای مشکلات خاص خود را نیز به همراه داشت که مانع محبوبیت این نوع از آموزش مجازی می شد.

نسل دوم ابزارهای چند رسانه ای

به هر حال نسل اول آموزش های مجازی به شکل امروزی MOOC ها همه گیر و محبوب نبود. آموزش مکاتبه ای تنها پیش از ظهور رسانه های الکترونیکی بر آموزش مسلط بود و با ظهور این رسانه ها در قرن بیستم، به سرعت جایگاه خود را از دست داد. رسانه هایی مانند رادیو و تلویزیون که محبوبیت بسیار زیادی به عنوان ابزار آموزشی پیدا کردند.

اساتید، معلمین، دانشجویان و دانش آموزان زیادی از مزیتی که پیشرفت تکنولوژی باعث آن شده بود بهره بردند. افرادی که پیش از آن به آموزش های رسمی و با کیفیت دسترسی نداشتند، توانستند کلاس های درس را ببینند و یا بشنوند. تفاوتی نداشت که کجا باشند تنها کافی بود تا به رسانه های الکترونیکی دسترسی داشته باشند. با گذشت زمان محبوبیت نسل دوم آموزش مجازی افزایش یافت تا جایی که صاحبان محتوا را مجبور به سازگار سازی محتوای آموزشی خود با طیف مختلف مخاطبان کرد و با فراگیری رسانه های الکترونیکی حتی دانشجویان و دانش آموزان مناطق دور افتاده نیز به محتوای آموزشی با کیفیت دسترسی پیدا کردند.

با ظهور ابزارهای چند رسانه ای آموزش هم روش های جدیدی را آزمایید، فیلم های ویدیویی، فایل های صوتی، نرم افزار های مختلف که همگی در دسته آموزش الکترونیک قرار می گرفتند برای خود جایگاهی مناسب در آموزش یافته بودند

با گسترش و بهبود کیفیت اینترنت به عنوان رسانه ای نوین، آموزش آنلاین آهسته آهسته تبدیل به پرچم دار عرصه آموزش مجازی شد. برخی از متخصصان، آموزش آنلاین را نسل جدیدی از آموزش دانسته و سومین تغییر نسل آموزش را مربوط به این برهه از زمان می دانند اما آموزش آنلاین برخی دیگر از متخصصان حوزه آموزش را متقاعد نکرد که در موضوع آموزش مجازی تغییر نسلی دوباره شکل گرفته است. به اعتقاد این متخصصان هر چند که ارائه آنلاین محتوای آموزشی دسترسی به آموزش را آسان تر ساخت ولی در شکل ارائه آموزش تحول عمده ای ایجاد نکرد و آن ها معتقدند که در واقع به جای تماشای فیلم، صوت و … از طریق رسانه های الکترونیکی این بار از طریق وب محتوا منتقل می شد و این نمی تواند تغییر نسل در آموزش مجازی محسوب شود.

با این پیشرفت ها و بهبود وضعیت دسترسی ولی همچنان یکی از اصول مهم آموزش، در نسل دوم  وجود نداشت، دانشجویان و دانش آموزان هیچگونه تعاملی با یکدیگر و با مدرس خود نداشتند. به عبارت دیگر یکی از اصول مهم آموزش که یادگیری از طریق تعامل بود در نسل دوم آموزش مجازی نادیده گرفته شده بود.

دموکراسی در آموزش

حدودا سال ۱۹۶۹ بود که در انگلستان دانشگاهی تحت عنوان Open University ایجاد شد. شاید بتوان این دانشگاه را سرآغازی برای تحول آینده آموزش نامید. این دانشگاه با هدف ارائه دوره های آموزشی  مجازی ایجاد شد و البته از روش ترکیبی استفاده کرد. آنها آموزش مکاتبه ای، حضوری، همایش ها و سمینارها را ترکیب کردند. موسسین این دانشگاه باور داشتند که پیشرفت در تکنولوژی های ارتباطی می تواند کیفیت آموزش های مجازی را به شکل قابل توجهی سرعت بخشد. و گذشت زمان نیز باور آنها را تایید کرد.

مهمتر از همه اینکه Open University سیاستی باز را پذیرفت تا دانشجویان بیشتری بتوانند به علم و دانش دسترسی پیدا کنند امروزه نیز این دانشگاه همین سیاست را ادامه داده و به ارائه آموزش به صورت آنلاین می پردازد. و توانسته جامعه ای بسیار قوی از کشورهای مختلف دنیا را به خود جذب نماید.

در حقیقت بخش عمده ای از فلسفه MOOC مبتنی بر رویکرد خاص این دانشگاه در آموزش عالی بنا شده است.

حتما میتوانید حدس بزنید که نسل سوم آموزش مجازی با گستردگی دسترسی افراد به کامپیوتر و اینترنت شکل گرفت البته این تکنولوژی حتی کلاس های درس را هم تحت تاثیر قرار داد، استفاده از فایل های دیجیتال به جای کاغذ، برد های هوشمند و بسیاری از امکانات دیگر که با پیشرفت تکنولوژی به کلاس های درس راه پیدا کردند. اما این پیشرفت تکنولوژی بر خلاف اثری که در دوره های آموزشی مجازی داشت نتوانست انقلابی در حوزه کلاس های درس ایجاد کند اما در حوزه آموزش مجازی توانست زمینه ساز نسل سوم آن باشد.

MOOC ها حاصل برخورد دانش با شبکه انسانی

این درون شبکه است که یادگیری میتواند تجربیات بسیار جالبی ایجاد کند و همین موضوع ما را به سمت گسترش MOOC ها سوق می دهد . اولین MOOC در سال ۲۰۰۸ ایجاد شد جایی که Stephen Downes و George Siemens در دانشگاه Manitoba کانادا به ۲۵ نفر شاگرد کلاس حضوری خود، حدود ۲۲۰۰ نفر به صورت آنلاین اضافه کردند. این دوره آموزشی در آن زمان Connectivism and Connective Knowledge 2008) CCK8) نام گرفت.

CCK8 اولین دوره آموزش مجازی بود که تحت واژه MOOC برگزار شد که در آن از پلت فرم های مختلفی مانند گروه های فیسبوک، صفحات ویکی، وبلاگ ها، انجمن ها و منابع دیگر جهت افزایش تعامل و درگیر کردن دانشجویان با کلاس استفاده شد. همان طور که پیش تر گفته شد حدود ۲۲۰۰ نفر در CCK8 ثبت نام کردند و ۱۷۰ نفر از آنها وبلاگ شخصی خودشون رو درباره این کلاس ایجاد کردند. این دوره رایگان و آزاد بود به معنی که هر کسی در هر کجای دنیا می توانست آزادانه و بدون پرداخت هیچ هزینه ای در دوره شرکت کند.

از سال ۲۰۱۲، MOOC های مختلف به صورت رسمی آغاز به کار کردند. به طوری که Udacity با بیش از ۱۶۰هزار ثبت نامی از بیش از ۱۹۰ کشور مختلف در دوره هوش مصنوعی، برای اولین بار یک دوره آنلاین آزاد و پر جمعیت(MOOC) واقعی را ارائه کرد.

اما کمتر از یکسال زمان لازم بود تا دو استارتاپ امریکایی دیگر با ایده MOOC شروع به فعالیت کنند. این دو استارتاپ که هر کدام از دانشگاه های بزرگ امریکا نشات گرفته بودند تحت عنوان Coursera و edX وارد بازار آموزش مجازی شدند.  پس از آن نیز Open University با هدف ارائه آموزش توسط دانشگاه های بریتانیا پلت فرم MOOC خود را با عنوان Futurelearn معرفی کرد و در سایر کشور ها نیز MOOC های متعددی مانند Open2Study در استرالیا،iversity در آلمان  شروع به فعالیت کردند تا تحولی شگرف در آموزش مجازی آغاز شود. در ایران نیز GoToClass  با ایده MOOC آغاز به فعالیت کرده و توانسته آموزش های تخصصی با کیفیت را به صورت رایگان در اختیار مخاطبان قرار دهد

هر کدام از این MOOC ها ممکن است اهداف متفاوتی را دنبال کنند اما نقطه اشتراک همه  آنها ایجاد تعامل بین استاد و تعداد زیادی از دانشجویان است.

حال با توجه به مطالب مطرح شده میتوانیم درک بهتری از محبوبیت MOOC ها داشته باشیم. فکر میکنم شما هم با من موافق باشید که محبوبیت MOOC ها با گذشته زمان بیشتر و بیشتر خواهد شد.

از ابتدای این مقاله راه طولانی را از اولین نسل آموزش مجازی یعنی آموزش مکاتبه ای تا رسیدن به نسل سوم یعنی MOOCها طی کردیم. در طول این مسیر از آموزش رسانه ای، آموزش چند رسانه ای و آموزش آنلاین گذشتیم تا به انتهای مسیر برسیم اما در نظر داشته باشید که متخصصان مختلف تعاریف متفاوتی از نسل های آموزش مجازی داشته اند، برخی آموزش آنلاین را نسل سوم دانسته و برخی دیگر مسیری مشابه مسیر ما در این مقاله پیمودند همچنین نگاه های مختلفی به مسیر وجود داشته و صاحب نظران برای بررسی تاریخچه آموزش مجازی از راه های مختلفی استفاده کرده اند ولی آنچه واضح است سلطه MOOCها بر آموزش مجازی است و باید دید که در آینده MOOC ها ما را به کدام سو خواهند برد.